Maandag 11 maart begint een landelijke overheidscampagne om mensen te wijzen op hoe pulp- en nepnieuws mensen desinformatie biedt. Armand Leenaers heeft zijn eigen oplossing hiervoor:

     
In aanloop naar de verkiezingen voor Provinciale Staten, de Waterschappen en het Europees Parlement begint het kabinet een campagne tegen wat officieel heet 'desinformatie'.

Het kan het geen kwaad om burgers te waarschuwen voor halve waarheden, leugens en bedrog. Maar of een campagne van de overheid daarvoor het geëigende instrument is, betwijfel ik. Het vertrouwen in de afzender is wel eens groter geweest. De politiek is dat voor een deel zelf schuld. Draaiende bestuurders, beweringen en cijfers die achteraf niet kloppen en alsmaar meer 'communicatieprofessionals' in publieke dienst die rookgordijnen opwerpen; het draagt niet bij aan het beeld van een overheid die altijd even eerlijk is.

Mediaplichtig

Ook media ontmoeten meer dan ooit scepsis en wantrouwen. Emeritus hoogleraar Cees Hamelink zegt al jaren dat media vaak medeplichtig ('mediaplichtig') zijn aan het verspreiden van leugens en bedrog. 'Regeert de leugen?' is de veelzeggende titel van zijn boek uit 2004.

Als communicatiemanager bij de Kamer van Koophandel in Utrecht verbaasde het mij hoeveel adviseurs, ondernemers en bestuurders dachten dat journalisten niet te vertrouwen zijn, je woorden verdraaien en alleen uit zijn op sensatie en slecht nieuws. Het is nu bijna twintig jaar geleden dat ik daarom begon met het organiseren van mediatrainingen waarbij niet misleiden het doel was, maar vergroten van kennis over en begrip voor de werkwijze van de pers. De invulling werd gedaan door oud-journalisten Harry van Dam (UN, AVRO, NOS en later perschef FC Utrecht) en Marcel Paapst (RTL). Mediawijsheid avant la lettre.

Behalve het oppermachtige Utrechts Nieuwsblad (met redacties in Houten, Utrecht en Zeist) en het in 2002 opgerichte RTV Utrecht (fusie van Stadsomroep en Radio M) hadden wij destijds te maken met correspondenten van ANP, het Financieele Dagblad, NRC Handelsblad, Telegraaf, Trouw en De Volkskrant en allerlei vakbladen. En dan waren er in de regio Utrecht nog tientallen goed gelezen huis-aan-huisbladen (o.a. Stadsblad) van uitgever Wegener waar ook onze eigen Kamerkrant werd gedrukt.

Online revolutie

Het medialandschap is inmiddels sterk veranderd. Regionale journalistiek is geen schim meer van wat het ooit was. De online revolutie bracht lokale nieuwssites (DUIC en Nieuws030), Facebook en Twitter maar ook nepnieuws, trollen, bubbles en veel, heel veel complottheorieën. Iedereen kan zich laten gelden als burgerjournalist, tweep, podcaster, blogger of vlogger en velen doen dat ook. Goedbedoeld en soms een verrijking maar laten we niet naïef zijn: ook de bedenkers van spookverhalen en 'nuttige idioten' (een term die wordt toegeschreven aan Lenin) hebben vrij spel. Het internet zou de wereld transparanter en beter maken maar niets is minder waar gebleken.

Zoals iedereen moet leren internetbankieren en DigiD gebruiken, is inzicht in de werking van (sociale) media onmisbaar. Persvrijheid en controle van de macht is van groot belang voor een democratische samenleving maar dan moet de burger informatie en nieuws wel op waarde kunnen schatten. Mediawijsheid wil bijvoorbeeld zeggen: welke media en sociale netwerken zijn er, wat is hun financiële of politieke belang, is er een onafhankelijke redactie die feiten en meningen onderscheidt en wanneer en waarom is iets nieuws. En het belangrijkste: hoe herken je manipulatie, nepnieuws en propaganda?

Wereld wil bedrogen worden

In een grote delen van de wereld bepalen dictators, mediamagnaten en logaritmes wat de burger leest of bekijkt. Met waarheidsvinding heeft dat weinig tot niets te maken. Dat is Nederland gelukkig anders maar ook hier is leugenachtigheid aan de orde van de dag. De Romeinen wisten al dat de wereld bedrogen wil worden (Mundus Vult Decipi) en Erasmus meende dat niks is wat het lijkt maar toch: democratie functioneert pas als burgers de bagage hebben om misleiding te doorzien. Bespaar ons de spindoctors met hun campagnes en investeer in mediawijsheid als verplicht vak in het onderwijs.

Armand Leenaers

          

Leenaers was tussen 1998-2014 onder andere communicatiemanager bij Kamer van Koophandel, bestuurslid van RTV Utrecht en jurylid van de Tolerantieprijs.