Romeinse Limes liep dwars door Utrechtse wijken

Paul Hustinx - Bij de onlangs als UNESCO-monument erkende Limes wordt vaak verwezen naar de vele opgravingen in Leidsche Rijn en de aldaar gereconstrueerde wachttoren. Lang heeft men gedacht dat de Limes ook het Domplein rechtstreeks aandeed.

Dit blijkt echter niet het geval, zo weet men inmiddels sinds ruim tien jaar geleden. Het plein ligt er een eindje vandaan, maar is er wel middels een aparte ‘zijweg’ mee verbonden. De werkelijke Limes liep niet over het Domplein of door de binnenstad, maar door de gewone Utrechtse wijken Kanaleneiland, Hoograven en Lunetten. Hij loopt dus bij ‘gewone Utrechters’ door de kelder of door de tuin. Op basis van verrichte boringen waarbij de weg daadwerkelijk is gevonden en het vermoeden dat de Limes in een (tamelijk) rechte lijn tussen de boorpunten liep, is zelfs met een zekere nauwkeurigheid te zeggen wie de gelukkigen zijn, al houden archeologen hierbij een marge van 10 tot 20 meter aan.   

In Lunetten kruist de Limes het andere zojuist door UNESCO erkende monument, de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze plek waar nu mensen nietsvermoedend hun hond uitlaten of lopen te joggen verdient dus ook extra aandacht in deze tijd van de dubbele UNESCO-erkenning. Onderstaande tekst, inclusief de daarin staande citaten, is gebaseerd op eerdere stukken uit 2009 en 2011 toen de loop van de Limes net was vastgesteld. Op zoek naar de gevolgen van de toen nog UNESCO-nominering van de Waterlinie voor een omliggende wijk als Lunetten, stuitte schrijver dezes toen op het net ontdekte tweede bij UNESCO te nomineren monument, de Limes. 

De Limes in Lunetten, Hoograven, Rivierenwijk en Kanaleneiland

Dat de weg die de grens van het Romeinse rijk markeerde, de Limes, deels over Lunettens grondgebied liep, werd al langer vermoed. In 2007 kwamen medewerkers van boerderij De Koppel erachter dat de weg in alle scenario’s over het terrein van De Koppel zou lopen en legden daarom een kunstmatige reconstructie van de weg op dit terrein aan. Echter, bewezen was er nog niets, want er was niet gegraven op het terrein. Het betrof slechts een vermoeden op basis van de gedachte dat de weg van Fort Vechten via de kortste route, grotendeels een rechte lijn, naar het Domplein zou hebben gelopen.

Daarna, in 2009, hebben archeologen spectaculaire ontdekkingen gedaan in Lunetten. De Limesweg is gevonden onder een veldje aan de Olympus nabij de voetbalvelden. Ook nabij knooppunt Lunetten is hij aangetroffen na een grondboring. Een rechte lijn tussen deze twee punten geeft aan hoe de weg zeer waarschijnlijk door de wijk gelopen heeft. (zie bijgaand kaartje). De boringen zijn verricht op basis van gerichte vermoedens over waar de weg kon worden aangetroffen. Al eerder was men erachter gekomen dat de weg niet van fort Vechten naar het Domplein liep, maar richting het huidige Kanaleneiland en Leidsche Rijn, zo vertelde stadsarcheoloog Herre Wynia in 2009. Het Domplein lijkt aan een zijtak van de Limes te liggen. Dit betekent dat de vermoedens over de loop uit de tijd van de aanleg van de reconstructie bij De Koppel niet meer helemaal kloppen, hoewel de weg dit terrein wel lijkt aan te doen.  

In Kanaleneiland, het zuidpuntje van Rivierenwijk en Hoograven was men de weg al op het spoor. Op basis daarvan is men begin dit jaar gericht gaan boren aan de Olympus, achter de eerste woningen aan de rechterkant, even voorbij de kantine van DVSU. En met succes, want vrijwel direct boorde men daar raak. Dat boren ging heel snel. Het was een kwestie van een beperkt terrein waarop men de weg vermoedde systematisch afboren totdat men op een grindlaag stuitte, vertelde Bram Jansen, projectleider van het archeologisch adviesbureau RAAP dat de boringen uitvoerde, toen. Meestal lukte dat binnen een dag, vandaar dat omwonenden waarschijnlijk nauwelijks wat van de activiteiten hebben gemerkt. Jansen heeft hooguit een paar passanten gesproken die toevallig hun hond op dat moment uitlieten.

Zandlagen 

Omdat er in Lunetten in tegenstelling tot Kanaleneiland nooit nieuwe zandlagen zijn opgespoten, ligt de weg hier niet eens zo diep, slechts zo’n 50 centimeter onder het maaiveld. Hoe kan het dan zo’n archeologisch juweeltje tijdens de bouw van Lunetten niet aan het licht gekomen is? Volgens Jansen kwam dit doordat de weg, zoals hij nu in de bodem ligt, voor een leek een ‘niet zo opvallend fenomeen’ is.

De weg was ook eigenlijk ‘niet meer als wat wij nu kennen als een boerenpad’ van vijf en een halve meter breed met aan weerszijden een ondiepe greppel. Het grinddek is nu in de bodem slechts ‘een laagje van 10 tot 20 centimeter waar redelijk wat grind in zit’, dat de gemiddelde aannemer niet eens opvalt. Na de Romeinse tijd heeft de rivier er immers nog heel wat klei afgezet dat met het grind vermengd is geraakt. Veel grind is ook in de klei getrapt geraakt, of is ooit hergebruikt als bouwmateriaal. De greppels zijn voor een leek al helemaal niet te herkennen. Dat zijn slechts ‘donkere verkleuringen in de bodem’.

Dat de weg niet eerder is ontdekt, heeft ook te maken met het feit dat de weg al heel lang in de bodem is verdwenen. Op de oudste middeleeuwse kaarten, van rond het jaar 1200, na de ontginning, is hij al niet meer terug te vinden.

Ook collega-archeoloog Erik Graafstal zei in 2011 het niet vreemd te vinden dat de Limes ter plekke niet eerder is gevonden. Omdat er in Lunetten, in tegenstelling tot Kanaleneiland bij de bouw geen nieuwe grondlagen zijn opgespoten, ligt de Limes weliswaar niet zo diep, volgens hem zelfs maar zo’n 30 centimeter onder het maaiveld, maar wat zegt dat de gemiddelde leek of bouwer? “Misschien heeft iemand een keer een streep met grind zien liggen, maar wie denkt er dan aan een Romeinse weg?”. Het gaat ook niet om een dikke grindlaag, maar een speciaal mengsel van grind en klei, zegt collega Marin Zegers, eveneens in 2011. “Dat kom je normaal niet tegen. Dan heb je grote kans dat het om een Romeinse weg gaat”.

De weg zelf was overigens niet de absolute grens van het Romeinse Rijk. Dat was de Rijn, maar ook die liep door Lunetten, waar nu het Alpenpad en de Oud-Wulvenbroekwetering lopen. Het huidige Zwarte Woud ligt dus ‘buiten het Rijk’, zoals Jansen in 2009 zei.

In 2009 had men slechts op twee punten in Lunetten geboord naar de weg. Op een kaartje had men vervolgens een rechte lijn tussen deze twee punten getrokken om de vermoedelijke loop van de weg weer te geven (zie afbeelding). Dit hoeft echter niet volledig te kloppen. Volgens Herre Wynia hoeft de weg niet, zoals de meeste mensen denken, helemaal kaarsrecht te hebben gelopen. De weg past zich qua loop immers aan het landschap aan. Een klein heuveltje kan dan al een bochtje tot gevolg hebben. Daarom is ondanks het kaartje met de Google Earth afbeelding nog niet met zekerheid te zeggen wie de gelukkigen zijn wier huis bovenop de Limes staat.

Er moet lokaal met een afwijking van 10 tot 20 meter rondom de getekende lijn rekening gehouden worden. Alleen wat betreft de Olympus is het kaartje redelijk nauwkeurig, maar ook hier is nog geen huis aangewezen, zolang het op die plek nog niet daadwerkelijk is aangetoond. Er moet namelijk nog rekening mee worden gehouden dat door verploegingen van het grind de zone waarin grind te vinden is, breder is dan de daadwerkelijke weg. Na extra boringen, vooral buiten Lunetten, stonden de archeologen in 2011 nog steeds achter de ingetekende lijn, al was het volgens hen niet helemaal ‘een lineaalstreep’ en hielden ze wegens ruggen in het landschap nog steeds rekening met afwijkingen van 10 tot 20 meter. Het laatste kaartje van de gemeente toont ruwweg dezelfde lijn.

Opgravingen in Hoograven bij nieuwbouw basisschool in 2011

In 2011 roken archeologen hun kans toen een basisschool aan de Duurstedelaan nieuwbouw pleegde, Want juist hier zou de Limes volgens de lijn tussen de boorpunten moeten liggen.  En ja hoor, daar lag hij. de beroemde Romeinse weg. Van het wegdek zelf was niet zoveel meer over, maar aan weerszijden waren sporen te vinden van elementen die van het wegdek waren afgevallen, zoals grind en dakpannen. Ook de verwachte greppels langs de weg waren in de bodem terug te zien.

De dakpannen waren interessant omdat sommigen een ‘stempel’ van de herkomst bevatten. Er stond een soort van ‘logo’ op waarin de letters T, R en A zijn te herkennen, verwijzend naar de Duitse stad Xanten, toen Traiana geheten. Op de plek werden overigens nog veel oudere bewonerssporen aangetroffen, een 3000 jaar oude vlechtwerkmat van wilgentenen van minimaal 38 meter lang, die zoals toenmalig projectleider Linda Dielemans het destijds zei ‘in de Romeinse tijd al archeologie was’.

Kruising Limes en Waterlinie

Niet alleen de Limes kreeg deze week erkenning als UNESCO-monument, ook de Nieuwe Hollandse Waterlinie kreeg dat. Beide zijn langgerekte monumenten die heel of een groot deel van Nederland bestrijken, de Limes in Oost-Westrichting en de Waterlinie Noord-Zuid. Beide enige langgerekte monumenten van Nederland kruisen elkaar in Utrecht, waarmee Utrecht (bijna) de enige gemeente in Nederland is die ze alle twee binnen haar grenzen heeft. Daar is Utrecht terecht trots op, en daarom hangen aan de Dom dan ook de vlaggen uit. Echter, het punt waarop de monumenten elkaar kruisen ligt niet bij de Dom, en ook niet in de binnenstad, maar in Lunetten, waar de Limes het inundatiekanaal, onderdeel van de Waterlinie, kruist.

Dit is dus eigenlijk de plek der plekken wat UNESCO-monumentaliteit betreft, niet alleen van Lunetten zelf, niet alleen van Utrecht, maar van heel Nederland. Alleen hebben weinigen dat nog door waarschijnlijk. Mensen laten er nu nietsvermoedend hun hond uit of lopen er een rondje hard. Hieronder een aantal foto's van hoe de plek eruit ziet en erbij ligt, plus een Google Earth-afbeelding van de exacte plek waar de Limes het kanaal kruist, afkomstig van de afdeling Stadsarcheologie van de gemeente en gemaakt in samenwerking met archeologisch adviesbureau RAAP.

Ter vergelijking: noch de werven en grachten noch de Domtoren staan op erfgoedlijst van UNESCO en noch de Limesweg zelf noch de Waterlinie loopt door de binnenstad (de Romeinse nederzetting onder het Domplein valt overigens wel onder het Limeserfgoed omdat het als een vooruitgeschoven post vanuit de Limes wordt gezien, maar deze ligt aan een zijtak van de Limesweg). 

(Dit artikel is eerder gepubliceerd op Lunetten.nl)