Wielaert – Double Act, beladen dubbelspel van verf en video

Jeroen Wielaert - Spectaculair, confronterend en gewaagd, een grootscheeps vertoon van video in unieke ontmoeting met Utrechtse schilders uit de dagen van Caravaggio. Dat is Double Act, meesterwerken in verf en video, de meest ambitieuze tentoonstelling van Bart Rutten als artistiek directeur van het Centraal Museum.

Het is uniek in de wereld hoe grote videopioniers als Bill Viola, Marina Abramović, Bruce Nauman en Steve McQueen samen komen met Utrechtse meesters als Johannes Moreelse, Jan van Scorel, Dirck van Baburen en Gerard van Honthorst. Allemaal in een diepgaand onderzoek naar wat het betekent om mens te zijn.

Bart Rutten nam zijn fascinatie voor video mee als voormalig hoofd collecties van het Amsterdamse Stedelijk, waar ze deze moderne beeldkunst al vanaf de oertijd omarmen. In Utrecht had hij een keur aan oude meesters in huis, kon er eind 2018 mee uitpakken met de tentoonstelling Utrecht, Caravaggio en Europa, nog een idee van zijn voorganger. Er zat meer in.

Rutten zag zijn kans om die schilders in contact te brengen met al die grootheden uit de Amerikaanse Kramlich Collection. Hoe bijzonder kon dat zijn? Een Amerikaan zich wellicht afvragen waarom er niet is gedacht aan Rembrandt, Van Gogh en Vermeer. Dat maakt deze expositie zowaar gedúrfder. Het is een uitzonderlijk cultureel evenement, een even aanstekelijk als aangrijpend dubbelspel.

Meer dan een tentoonstelling is het een doorlopende voorstelling vol wisselende beleving. Kijk, het begint feestelijk met het Musicerende Gezelschap van Jan Geurtsz van Bronckhorst. Het is een vrolijk beeld van een vroeg zeventiende-eeuws openluchtspel van een luitspeelster en een violist die een kelk wijn omhoog heft. Het hangt boven een ronde ruimte waaruit trompetgeluid klinkt. Het blijkt een motorrijder te zijn die het instrument aan zijn uitlaat heeft bevestigd. Een video van Jennifer Allora en Guillermo Calzadilla, een veelzijdig duo uit Puerto Rico. De motorrijder is de politieke activist Homar, ijverend voor het terug nemen van door Amerikanen bezet land. Wat is hier nu de connectie? Van Bronckhorst schilderde een bevoorrecht stel dat muziek maakte voor de rijke bevolking. Daar schuurt het, waar Homar trompetterend door de landerijen scheurt.

Hiermee is de toon van Double Act gezet. Het is niet alleen de combinatie van schilderijen met een verstild verhaal en het videorelaas van bewegende beelden. De beleving wordt permanent, installatie na installatie versterkt door zeer aanwezig geluid. Het is bepaald geen serene wandeling met zoveel prikkeling voor ogen en oren.

Hier speelt een contrast van lagen, dimensies en volumes, stillevens tegenover luidruchtige beweging. Daarin worden die klassieke schilders af en toe domweg overdonderd door de latere videomeesters. Ja, je zou de muzikanten van Van Bronckhorst eigenlijk ook wel willen horen boven die trompet uit.

Zo is het met de twee Griekse filosofen, rond 1630 geschilderd door Johannes Moreelse. Heraclitus zit daar, treurend om de mensheid. Democritus lacht liever uitbundig over zoveel absurditeit, maar je hoort het niet. Kijkend naar die twee is al het bulderende geluid hoorbaar van The Crossing, de video uit 1996 van Bill Viola.

Het is een installatie met twee kanalen video en vier kanalen stereogeluid. De doeken van Moreelse beginnen er nog net niet door te bewegen. In het daverende donker van Viola komt een man aanlopen die langzaam verdwijnt in oplaaiend vuur, iets dergelijks overkomt hem met het vallende water aan de andere kant. De connectie moet duidelijk zijn: het gaat om de spanning van de elementen, water en vuur, als verbeelding van lijden en overleven, juist wat die twee Griekse denkers bezig hield.

Op dit punt lijkt Double Act soms wat gezocht, maar begeleidende infoborden maken meer duidelijk over de koppelingen. Het is aan de bezoeker om er onder het kijken en luisteren eigen emoties en gedachten bij te hebben – niet per se de interpretatie van Bart Rutten, al draagt hij de kennis aan.

Het gaat de tussenhal door met zicht op Singel links en museumtuin rechts en dan is het binnenkomen in de installatie Oorlog in Stilstand, War in a Standstill. Bam! Dit komt aan. Op meer dan vier schermen gaat het door Oost-Congo in tijden van burgeroorlog, zonder dat directe strijd is te zien.

Richard Mosse laat landschappen zien, een kronkelende rivier en dan liggen er lijken langs de weg en in de bosjes. Boven op een heuvel staan vervallen, verlaten hutten, beneden is er een overbevolkt kamp vol benarde mensen. Mosse heeft alles een rossige kleur gegeven, het geluid versterkt het gevoel van dreiging. Als bezoeker sta je er midden in, tussen de beladen schermen. Hoe stil zit die Slapende Mars van Hendrik ter Brugghen er dan bij. De oorlogsgod, ogenschijnlijk vredig sluimerend. Hij houdt het heft van zijn zwaard nog vast. Wat mij betreft is het een van de hoogtepunten.

Van Hendrik ter Brugghen is ook de Vrolijke Drinker. In de ogen van de man is het begin van waanzin al te zien. Van het doek is het maar een paar stappen naar Raw Material van Bruce Nauman. De kunstenaar heeft zichzelf op video gezet met ronddraaiend gelaat, soms ondersteboven, onder het permanent roepen van 'OK!' Na het zien van die zeventiende-eeuwse zuiper neemt dit de vorm aan van trippen. Een suppoost vertelt me blij te zijn dat hij zich niet de hele dag in deze installatie hoeft op te houden. Onbedoeld geeft hij aan wat de boodschap is, namelijk dat alles niet altijd okay is in het leven, hoe vaak we het elkaar ook toe roepen.

Nauman heeft sterke invloed gehad op Steve McQueen. Hij is de maker van de video waar de naam van de tentoonstelling aan is ontleend: Double Act, De Dubbelslag. Rechts hangt De Appelschimmel van Roelant Saverij. Hij schilderde het stoere paard tussen 1625 en 1630. De achtergrond is zwart. Bij het paard zijn een aap, een geitenbok en vogels zichtbaar. In de ruimte naast Saverijs contrastrijke wildernis draait McQueens Just Above my Head, video met een titel van de activistische schrijver James Baldwin. Onder in het beeld wordt een zwarte man zichtbaar, lopend door bosrijk terrein, zijn hoofd en bovenlichaam van onderen gefilmd. Zo eisen zwarte kunstenaars hun plek op.

Het is weer een gedubbeld en geladen spelen met verf en video.

Centraal Museum, Double Act, Meesterwerken in verf en video. Nog te zien tot en met 15 januari 2023.

Artistiek directeur Bart Rutten is zaterdagmiddag 19 november een van de gasten in de talkshow van RTV Utrecht in de Bieb op de Neude.