In Utrecht was er jarenlang veel belangstelling voor Zuid-Amerika, onder andere door het Latin American Film Festival en de stedenband met León in Nicaragua. Dat bestaat allemaal niet meer. Nu mist de stad de aansluiting met een fascinerend continent. 

Door Armand Leenaers - Plotseling is er doorlopend nieuws uit Latijns-Amerika: Venezuela, Brazilië en Mexico staan volop in de belangstelling. In Utrecht was er afgelopen decennia veel interesse voor dit fascinerende continent: Gloria Estefan trad ooit op in Cartouch, Mercedes Sosa (de stem van Latijns-Amerika) en de Buena Vista Social Club in Vredenburg. Salsa, cumbia en tango kwamen ruimschoots aan bod in RASA en Isabel Allende kwam haar boeken signeren bij Broese.

En dan waren er het Latin American Film Festival LAFF (elk jaar in de maand mei) en de stedenband met León in Nicaragua. Allemaal verleden tijd helaas. De stedenband is na 33 jaar opgeheven omdat dat 'niet meer van deze tijd' zou zijn (https://www.nieuws030.nl/achtergrond/afscheid-stedenband-utrecht-en-le-n/) en het LAFF verdween bij gebrek aan geld (lees: bezuinigingen door de crisis). Het heeft ook te maken met de verschuiving van solidariteit en ontwikkelingshulp naar 'verzakelijking'. Wat mij betreft is dat een verarming.  

Wat nog resteert is Instituto Cervantes op het Domplein, een cultureel instituut van de Spaanse overheid. Gelukkig liet TivoliVredenburg onlangs van zich horen met een 'UGlobe' café over Latijns-Amerikaanse politiek. Terecht want Europa en Latijns-Amerika hebben veel gemeen. Je voelt er snel thuis weet ik uit eigen ervaring. Daar komt bij: in Utrecht en omgeving wonen veel mensen met een Latijns-Amerikaanse achtergrond. Zij voelen zich thuis in de Domstad maar blijven natuurlijk ook geïnteresseerd in hun landen van herkomst (het zijn er meer dan 30).   

De couppoging en de miljoenen vluchtelingen in Venezuela roepen de vraag op hoe zo'n olierijk land zo diep heeft kunnen zinken. Brazilië haalt het nieuws met oud-militair Jair Bolsonaro die na een corruptieschandaal de verkiezingen won en met weemoed terugdenkt aan de dictatuur. Met bruut geweld wil hij 'de orde herstellen'. Mexico daarentegen koos de linkse López Obrador als president. Het lijken ingrijpende gebeurtenissen maar mijn indruk is toch vooral dat er onder de oppervlakte maar weinig verandert.

Vuile oorlog

Een korte terugblik: de Latijns-Amerikaanse landen zijn na hun begin 19e eeuw verkregen onafhankelijkheid van Spanje en Portugal de facto een achtertuin van de VS. De eenzijdig opgelegde Monroe-doctrine houdt in dat de Amerikanen geen bemoeienis van derden accepteren en zich het recht voorbehouden om militair in te grijpen. Dat was destijds bedoeld om het Engelse en Franse imperialisme te dwarsbomen, zoals bij het avontuur van Napoleon III in Mexico. Met de triomf van Fidel Castro in Cuba, het bewind van de linkse president Salvador Allende in Chili en de opstand van de Sandinisten in Nicaragua deinsden de Verenigde Staten er niet voor terug om geweld te gebruiken, bevreesd als Washington was voor een Russische opmars tijdens de Koude Oorlog. Een vuile oorlog door de CIA was het resultaat. 

Derde weg

Met een consequente verdeel- en heerspolitiek en het beschermen van de eigen multinationals hebben de VS er voor gezorgd dat het de Latijns-Amerikanen - ondanks een gedeelde geschiedenis, cultuur en taal - nooit is gelukt om hun lotsverbondenheid inhoud te geven. Een eigen derde weg bleek een illusie, de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) ten spijt. Het bleef bij economische samenwerking in de Andesgemeenschap en Mercosur. Die zijn inmiddels gefuseerd tot de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties die vorig jaar al weer uit elkaar dreigde te vallen. 

Mede hierdoor is de economische ontwikkeling achtergebleven en nog steeds sterk afhankelijk van de export van grondstoffen en landbouwproducten. Industriële ontwikkeling van enige omvang is er alleen in grotere landen als Brazilië (kleding, vliegtuigen en auto's) en Mexico (auto's, staal en textiel). Het milieu en inheemse gemeenschappen trekken meestal aan het kortste eind. Met name de mijnbouw heeft desastreuze gevolgen maar overbevissing (tonijn), grootschalige landbouw (soja) en veeteelt (runderen) evenzeer om over de drugslaboratoria maar te zwijgen.

Kleptocraat of klimaatneutraal

Hoewel de extreme armoede op veel plekken is afgenomen dankzij de hoge prijzen voor grondstoffen, staat het dagelijks bestaan van de meeste mensen nog steeds in het teken van overleven. In veel landen is ook sprake van een omvangrijke informele economie waarin miljarden dollars (veelal drugsgeld) omgaan. De volkswoede over de corruptie bij de kleptocratische elite is groot. Keer op keer verdwijnen grote sommen geld naar belastingparadijzen. Peru spant de kroon met vijf van corruptie verdachte ex-presidenten waarvan er een onlangs zelfmoord heeft gepleegd. 

Het gebrek aan sterke instituties verzwakt de democratie en het onderlinge vertrouwen maar gaat ook ten koste van de persvrijheid. Journalisten die misstanden aan de kaak stellen, moeten vrezen voor hun leven. Gelukkig is dit niet overal zo. Costa Rica (wil in 2021 het eerste klimaatneutrale land ter wereld zijn), Chili en Uruguay hebben de weg omhoog gevonden en scoren goed bij Transparancy International. Het laatste land werd tot voor kort geregeerd door José Mujica die zijn salaris grotendeels weggaf, te boek stond als armste president ter wereld en passant cannabis, het homohuwelijk en abortus legaliseerde. Nee, dan is Brazilië er veel slechter aan toe. De neoliberale conservatief Bolsonaro valt niet te betrappen op enige redelijkheid of streven naar consensus. Bizar is dat hij daarbij steun krijgt van de oprukkende evangelische kerken. Polarisatie is daarmee de norm bij afwezigheid van een middenklasse die de status quo wil handhaven. Zoals in Argentinië waar Mauricio Macri (een goede bekende van onze koningin) en de peronisten van Cristina Kirchner elkaar het leven zuur maken.

Narcos

Na de VS en Rusland heeft ook China de ertsen, mineralen en de rijkdommen van het tropisch regenwoud ontdekt. De Chinezen lenen de benodigde sommen geld om infrastructuur aan te leggen en houden met de Russen de oliestroom vanuit het verscheurde Venezuela gaande. Geopolitieke en economische belangen versterken elkaar en lastige vragen over democratie en mensenrechten worden niet gesteld. De faliekant mislukte 'war on drugs' met honderdduizenden doden in onder andere Mexico en Colombia, draagt bij aan de afkeer van de als hypocriet beschouwde Amerikanen. De serie Narcos brengt de realiteit tot in onze huiskamer: straatarme boeren worden aangepakt, corruptie en geweld zijn gemeengoed en cocaïnegebruikers in het westen gaan vrijuit. En dan is er Trump's xenofobe agressie jegens Latijns-Amerikaanse immigranten. Als Uncle Sam niet langer het wenkende perspectief vertegenwoordigt, dan China misschien wel. De guerrilla's van Lichtend Pad in de Peruaanse Andes keken tenslotte ook al naar Mao als inspiratiebron.

Zegen of vloek?

Het potentieel zo welvarende Latijns-Amerika is door de koloniale erfenis, machtspolitiek en de onstilbare honger naar grondstoffen en drugs een ontwricht continent. Wat een zegen had moet zijn (de rijkdom aan goud, zilver, rubber en olie) is een vloek gebleken. Elites staan nog vaak met de rug naar het eigen land en bekommeren zich nauwelijks om het welzijn van de bevolking. De achterstelling en ongelijkheid zijn nauwelijks minder dan in koloniale tijden. Sociale voorzieningen, veiligheid, infrastructuur en onderwijs blijven ver achter bij wat wij in het westen als normaal beschouwen.

Basale bestaanszekerheid valt daarmee in de categorie magisch realisme, het genre waar Nobelprijswinnaar Gabriel García Márquez 50 jaar geleden furore mee maakte. Het is een trieste constatering maar genoemde uitzonderingen daargelaten, is er sindsdien veel gebeurd maar veel te weinig ten goede veranderd. Wie verder kijkt, had het kunnen weten. Een humanitair drama zoals nu in Venezuela, het land van Simón Bolívar (de bevrijder van Zuid-Amerika), komt dan inderdaad uit de lucht vallen.

Armand Leenaers is oud-bestuurslid Latin American Film Festival the Netherlands.

Het Latin American Film Festival the Netherlands (LAFF) vond tussen 2005 en 2013 plaats in de maand mei in het Louis Hartlooper Complex in Utrecht. Per 1 januari 2014 is het opgeheven wegens een gebrek aan fondsen. Het LAFF werd opgericht door Judith van den Burg en Jessica de Jaeger en groeide uit een drukbezocht festival en kennisnetwerk op het gebied van de Latijns-Amerikaanse film en cultuur. Naast het bieden van een overzicht van de beste films en documentaires, bood het LAFF achtergrondinformatie bij de culturele en maatschappelijke ontwikkelingen in dit fascinerende continent.