Iedere maandag en donderdag schrijft een Utrechter op Nieuws030 een persoonlijk verhaal over een kunstwerk dat ergens in onze stad in het openbaar te zien is (of in dit geval: was). Lees hier meer over deze serie. Dit is deel 45 in 'de Utrechtse beeldengalerij'.
   

Door Niels Bokhove

In de jaren tachtig en negentig verschenen er successievelijk zeventien beeldhouwwerken aan de even kant van de Maliebaan. Beelden gemaakt door exclusief vrouwelijke beeldhouwers, genaamd beeldhouwsters. Uit protest tegen deze exclusiviteit stond er in 1994 opeens een ‘mannenbeeld’ aan de oneven kant. Inmiddels weer verdwenen.

Een extra reden om het verhaal erachter te vertellen.

In 1979 kwam de gemeentelijke Adviescommissie voor Beeldende Kunsten met het voorstel om langs de Maliebaan een aantal beelden neer te zetten van louter vrouwelijke kunstenaars. Dit initiatief kwam van commissielid Theo Scholten, kunstminnaar en directeur van de Robeco-groep. Hij vond dat deze groep kunstenaars jarenlang ondergewaardeerd was en dat moest maar eens veranderen. De gemeenteraad juichte het feministische plan toe en verleende uiteindelijk zeventien kunstenaressen een opdracht.

In 1982 werd op de hoek met de Nachtegaalstraat het eerste beeld geplaatst: ‘De Denker’ van Lotti van der Gaag, een mooie tegenhanger voor de 'Thinker on rock' die peinzend over de Neude uitkijkt. ‘Zonder titel’ van Karen Oude Altink sloot in 1994 de rij van bronzen 'Beelden aan de Maliebaan'.

"Wij kunnen en mogen op deze wijze best waarmaken dat we leven in de eeuw van de vrouw", had Scholten gezegd ter ondersteuning van zijn voorstel. Die exclusiviteit vond een tweetal mannelijke bewoners van de Maliebaan geen goede zaak, dat was toch iets té feministisch in hun ogen. Ze bedachten een tegenactie. 

Ik heb het over Marnix van der Meer en Richèl Lubbers, toen 22 en 23 jaar oud en beiden student bouwkunde, richting ontwerpen, aan de Hogeschool Utrecht. Ze woonden in het laatste studentenhuis aan de oostkant van de Maliebaan op nr. 91. Hun idee was niet alleen om een ‘mannenbeeld’ neer te zetten maar ook om dat van steen te maken, als tegenhanger voor de zeventien vrouwelijke bronzen.

Een beeld heeft een sokkel nodig en dat was misschien wel de zwaarste klus. Met een geleende auto reden ze naar een betoncentrale, waar ze twee speciekuipen in de achterbak tot de rand lieten vollopen. Een enorm gewicht, waardoor ze stapvoets en heel voorzichtig moesten terugrijden naar de Maliebaan, waar ze de bekisting vulden. Dat kostte een hele middag. Richèl herinnert zich nog dat ze "voor de gein ook nog een pot rode verf door de specie hebben gemengd. Was na het ontkisten als een rare gemarmerde vlek nog goed te zien."

Op de sokkel plaatsten ze een stuk afgedankt tufsteen, afkomstig van de Onze Lieve Vrouwetoren in Amersfoort, waar Marnix stage had gelopen bij de restauratie van de toren. Op het tufsteen monteerden ze een rechthoekige plaat van peperino, een variant van tufsteen die alleen bij het Italiaanse Viterbo gevonden wordt en eveneens van vulkanische oorsprong. Het geheel woog ongeveer honderdvijftig kilo. Gegraveerd in de plaat staan de titel van het beeld en de namen van de makers: Schijnbare onsterfelijkheid /Marnix & Richèl.

'Schijnbare onsterfelijkheid' van Marnix van der Meer en Richèl Lubbers (detail uit de foto van het Utrechts Nieuwsblad)

Hoe kwamen Marnix en Richèl op die naam? Al brainstormend realiseerden ze zich dat het stuk tufsteen in een zeer ver verleden van diep uit de aarde is uitgespuugd door een vulkaan, toen is gestold en een eeuwigheid heeft liggen wachten tot het vijfhonderd jaar geleden is gedolven, door een handelaar is verkocht voor de bouw van de Onze Lieve Vrouwetoren en tenslotte, versleten door weer en wind, in 1993-'94 is afgedankt. Het lange leven van een steen. 

Zonder vergunning, dus eigenlijk illegaal, werd het beeld in mei 1994 'in besloten kring' onthuld, voor hun huis en recht tegenover het beeld 'De slapende kunstenaar' van Judith Pfaeltzer. Het Utrechts Nieuwsblad kwam een interview en ook een foto maken. Richèl staat er niet op, die had zich "enorm verslapen". Een week later kwam ook de Amersfoortse Courant voor een reportage, die minder enthousiast klonk: het stuk tufsteen zou uit Amersfoort ‘ontvreemd’ zijn!

Reacties van passanten waren gelukkig "overwegend positief", ze vonden het "wel een leuk idee. Maar er zijn er ook die het wat lomp vinden." Lomp tegenover de vrouwelijke kunstenaars of lomp qua materiaal?, vraag ik mij af. Helaas weten we niet hoe de kunstenaressen zelf tegen deze indringer aankeken.

Eind vorig jaar bekende Marnix in DUIC: "We wisten dat het niet mocht, maar we namen de gok. We haalden de krant en het beeld heeft er jaren gestaan. Echt mooi was het niet, maar het ging om het statement en het plezier." Al met al kun je het misschien een studentengrap noemen, maar dan wel een serieuze grap. Als protest was het serieus bedoeld, er is serieus nagedacht over de naamgeving en bovendien is er flink wat energie en tijd in gestoken. 

Het beeld ‘Schijnbare onsterfelijkheid’ heeft zijn naam uiteindelijk waargemaakt, want het is allang verdwenen. Richèl vermoedt dat het ergens tussen 2006 en 2009 is weggehaald en mogelijk ook vernietigd. Door wie is onbekend. Richèl: "We hadden wel verwacht dat het beeld zou gaan verdwijnen, dat was als het ware onderdeel van het hele project."

Richèl Lubbers (links) en Marnix van der Meer

Beide 'beeldend kunstenaars' runnen nu ieder een eigen architectenbureau: Marnix van der Meer leidt Zecc Architecten (4 vrouwelijke medewerkers op 21), dat betrokken was bij de verbouwing van het Hoofdpostkantoor aan de Neude tot Openbare Bibliotheek en in 2020 Architect van het Jaar werd, en Richèl Lubbers leidt Richèl Lubbers Architecten (zo te zien 2 op 7). Richèl werkt niet meer met steen maar vooral met 'natuurlijk materiaal', d.w.z. hout en dergelijke. (Behoort natuursteen daar dan niet toe?)

Met dank aan de twee 'kunstenaars' voor aanvullende informatie en aan Victor Lansink van Het Utrechts Archief voor de krantenfoto.
   

Niels Bokhove, filosoof

PS1. Op deze locatie stond het kunstwerk in Utrecht (Google Maps).

PS2. Een overzicht van alle 17 Maliebaan-beelden, gemaakt door vrouwelijke kunstenaars (Wikipedia) 

PS3. Filosoof Niels Bokhove is tevens freelance schrijver, literair geschiedkundige en editor. Zijn palmares met bijdrages, ook over Utrecht, is indrukwekkend. In deze recente Oud-Utrecht-podcast hoort u een lang interview met Bokhove. Op het internet zijn twee websites van hem te vinden: een recente en een oude

PS4. Bokhove schreef in de Utrechtse Beeldengalerij eerder over Thinker on rock. Ook een van de Maliebaanbeelden kwam al eens aan bod: Vincent Oldenborg verhaalde over De Denker.
     

Dit is deel 46, dat gaat over het Joods Monument.

Hier leest u de vorige aflevering (44) in deze serie.

En hier een overzicht van alle bijdragen.