De kanonskogels van Vredenburg (4)
Gepubliceerd: zaterdag 18 maart 2023 11:00
Biem Lap, gids van Kerken Kijken Utrecht in de Jacobikerk, dook in de historie van de kanonskogels die in 1576 vanaf kasteel Vredenburg op de stad werden afgevuurd. Hij maakte er een serie artikelen over, vandaag deel 4: Schade aan de kerken...
Bij de gevechten om kasteel Vredenburg zijn diverse kanonskogels op de middeleeuwse kerken afgevuurd. Op het detail van de plattegrond van Braun en Hogenberg (hierboven) is te zien dat de Mariakerk, de Buurkerk, de stadskastelen Oudaen en Fresenburg (deze liggen het dichtst bij Vredenburg) en de Jacobikerk binnen het schootsveld van 400 meter liggen. De Pieterskerk ligt buiten de kaart. Het is dan ook verbazingwekkend dat de kerk toch op grote afstand door een stevige kogel is geraakt.
De beschadigingen van de Mariakerk zijn goed te zien op tekening van Saenredam die hij van de westgevel van de kerk maakte in 1636, zestig jaar na de beschieting vanuit Vredenburg. Op de tekening zijn nog steenbrokken te zien van de verbrijzelde toren op de noordwest hoek van de kerk. Er groeit een boom uit de resten van die toren. Van de toren op de zuidwest hoek is de spits verdwenen.
De Mariakerk lag op een kleine afstand van Vredenburg en het ligt voor de hand dat de kogels van Vredenburg de kerk zwaar konden raken. Het zou kunnen dat er met lichte kanonnen vanaf beide torens van de Mariakerk op Vredenburg gevuurd werd.
De twee torens zijn geraakt door de kogels van Vredenburg en het is bekend dat de commandant van Vredenburg instructies had gegeven om zorgvuldig te mikken op de plekken vanwaar kanonnen van de belegeraars op Vredenburg vuurden. Hij zou niet gewild hebben dat er lukraak op de stad geschoten werd, ook om zijn voorraad te sparen.[1] Het is jammer dat de imposante Mariakerk met zijn bijzondere bouwstijl en hoge spitsen op de torens uit Utrecht is verdwenen.
Frans Hogenberg tekende tussen 1567 en 1572 een plattegrond van de stad Utrecht uit die is vervaardigd voor de stedenatlas Civitatus Orbis Terrarum, beter bekend als de ‘stedenatlas van Braun en Hogenberg’. Hiernaast is een detail van die kaart met de Mariakerk en daarop zijn duidelijk de twee hoge spitsen van de kerk te zien. Ik ben Frans Kipp dankbaar dat hij mij hierop attent maakte. De kaart is afgedrukt op de pagina’s 30 en 31 van Kaarten van Utrecht van Marijke Donkersloot de Vrij uit 1989.
Ter vergelijking hieronder een reconstructie van de Mariakerk op een schilderij van Jan Weissenbruch uit ongeveer 1862, waarop de twee torens met korte spitsen zijn afgebeeld en op de achtergrond fictieve huizen. De reconstructie geeft een beeld van hoe men in de 19e eeuw dacht hoe de westgevel van deze romaanse kerk er uit gezien zal hebben. Dit beeld klopt dus niet met de Mariakerk zoals weergegeven in 16e eeuwse plattegronden van Utrecht, zoals hierboven is te zien.
De Buurkerk flink geraakt maar niet al te zwaar beschadigd
Dankzij de uitgebreide studie van Th. Haakma Wagenaar uit 1936 is het bekend dat de toren van de Buurkerk beschadigd werd. Hij schrijft: De toren is in 1576 beschoten en daarbij zeer beschadigd. Dit bombardement vond plaats bij het beleg van Vredenburg. De zware kogels uit Spaansche vuurmonden geslingerd, hebben evenwel de kap niet bereikt. Er zijn toen ongeveer 100 zware “kloten” (= kogels van 48 pond) op de Buurkerktoren afgevuurd.
Nog niet een vijfde van dit aantal heeft de toren getroffen. De muur van de toren is stevig beschadigd, maar de kap van de toren is heel gebleven en de rest van de kerk is nauwelijks of niet geraakt. Het is onbekend welke schade de kogels, die de Buurkerk niet raakten, hebben veroorzaakt.
In Het Utrechts Archief is een anonieme tekening uit 1660, dus bijna 100 jaar later waarop de schade nog steeds te zien is. De schade aan de Buurkerktoren is ook zichtbaar op de bekende pentekening van Saenredam uit 1636.
Op de tekening van de Buurkerk uit 1660 is te zien dat een groot stuk van wel zes meter van de noord-westhoek van toren er af geschoten is. Op de tekening van Saenredam is volgens Haakma Wagenaar dezelfde beschadiging te zien en ook zijn er veel kogelgaten te zien. Erg duidelijk kan ik het niet vinden maar op het gezag van Haakma Wagenaar neem ik het aan.
Het heeft lang geduurd voordat de schade aan de kerken hersteld werd. Geldgebrek was de reden dat het zo lang duurde. Pas na de grote storm van 1674, toen ook het dak van het middenschip van de Buurkerk voor een groot deel weggewaaid was, is de schade aan de toren hersteld. Bij die herstellingen zijn ook kogels als herinnering aan het beleg van Vredenburg in de gaten die er geslagen waren, ingemetseld.
Haakma Wagenaar geeft aan hoeveel kogels er toen ingemetseld zijn: 13 in de westgevel en 6 in de noordmuur. Hij vermeldt ook dat er twee kogels zijn ingemetseld in de noordgevel van het transept. Die gevel moet dus ook geraakt zijn maar er is niet vermeld of dat tot een ernstige beschadiging leidde.
Het is wel bijzonder dat deze kogels een eeuw na de beschieting door Vredenburg ingemesteld zijn en wel zo’n precies aantal. De plekken waren dus nog goed herkenbaar. Het zal echter niet zo zijn geweest dat de kogels nog onderaan de kerk klaar lagen om ingemetseld te worden. Het ligt voor de hand dat er andere kogels zijn gebruikt dan die in 1576 vanaf Vredenburg afgevuurd werden.
Vervolg morgen: Schade aan de stadskastelen...
[1] Struick zegt dit in Utrecht door de eeuwen heen op pag 170. Van Hulzen laat in Utrecht in opstand iemand op pag. 101 zeggen dat erop van alles in de stad werd geschoten.