Veel onjuiste namen op herdenkingsmonument Fort de Bilt

door Jim Terlingen 

Er is veel mis met de namen van gefusilleerden die vermeld staan bij het herdenkingsmonument van Fort De Bilt. Op de naamstenen staat iemand die de Tweede Wereldoorlog heeft overleefd, sommigen zijn een natuurlijke dood gestorven en anderen kregen op een andere plek de kogel.

Voorzitter Herman Steendam van Stichting herdenkingsmonument Fort De Bilt: “Het is ons bekend. We zijn bezig met een grondig onderzoek naar alle mensen op de naamstenen en we zullen het uiteindelijk op de een of andere manier gaan herstellen.”
  

Fort de Bilt, gevestigd op Biltsestraatweg 160, is één van de twee forten rond Utrecht waar in de Tweede Wereldoorlog verzetslieden (alleen mannen) werden gefusilleerd. Het andere fort is dat bij Rhijnauwen. De mannen werden dan bijvoorbeeld uit de strafgevangenis aan het Wolvenplein gehaald en lopend of per vrachtauto naar de executieplaats in Fort De Bilt gebracht. In veel gevallen werden ze dan op het fort op de weg naar de executieplek onverwachts neergeschoten.

Kort na de bevrijding in 1945 was er in Fort de Bilt voor het eerst een herdenking voor de slachtoffers. In 1949 werd er een monument geplaatst en in 1995 werd deze aangevuld met zes liggende naamstenen in groen graniet. Op vijf daarvan staan mensen vermeld die op Fort de Bilt zijn gefusilleerd, 139 namen in totaal, en één vermeldt de mensen die in de stad Utrecht door Duits geweld om het leven kwamen.

Namenbestand

Het namenbestand werd in 1995 aangeleverd door het voormalig verzet. Het eerste signaal dat er iets mis was met deze lijst kwam twee jaar later, toen het boek ‘De gevallenen in de forten van Utrecht 1942-1945’ uitkwam van historisch onderzoeker Arie Marinus (A. M.) Overwater. Hij wees op tientallen fouten. Bijvoorbeeld spelfouten in namen, in de doodsoorzaak (één persoon stierf elders door ziekte), in de fusillade-datum, de vermelde leeftijd en dat sommige mensen niet in Fort de Bilt zijn gefusilleerd, maar bijvoorbeeld in Fort Rhijnauwen of het leven lieten bij tewerkstelling in Duitsland. 

Voorzitter Herman Steendam van de stichting herdenkingsmonument Fort De Bilt: “Wat het toenmalige bestuur daarmee gedaan heeft, is volgens mij het best te beschrijven met het gezegde ‘het hemd is nader dan de rok’. Met andere woorden: de naamstenen waren er net twee jaar en men besloot af te gaan op de informatie van de oprichters van onze stichting en niet van de heer Overwater. Weet wel, de brede ontsluiting van de archieven via het internet was er toen nog niet.”

Toen Steendam zelf aantrad als voorzitter, in 2013, trof hij behalve het boek van Overwater ook circa tien meldingen van nazaten dat er iets niet juist was met de vermelding van hun familielid. “Opgeteld was er iets aan de hand met in totaal 39 namen.” Hij deed zelf daarna nader onderzoek door op het internet te zoeken wat er over alle te namen te vinden was. 

De tijd stond echter niet stil. In 2015 kregen de naamstenen een betere fundering en vijf jaar later kwam er een nieuwe verflaag op de letters. 

Universiteit

In 2020 zocht het bestuur van de stichting herdenkingsmonument Fort De Bilt samenwerking met de Universiteit Utrecht. Twee studenten geschiedenis kregen als stage-opdracht definitief uit te zoeken wie er nu precies op Fort de Bilt zijn gefusilleerd en ook wat hun exacte persoonsgegevens zijn. “Als dat moet leiden tot wijziging van de vermelding op de stenen, of zelfs de vervaardiging van nieuwe naamstenen zullen wij dat doen”, sprak Steendam toen uit.

Het onderzoeksverslag van de studenten dat vorig jaar verscheen leidde tot nog meer namen waarover twijfel is. Slechts van 60 mensen is onomstotelijk vastgesteld dat ze zijn gefusilleerd op Fort De Bilt. Van de rest is dat bij een groot deel niet honderd procent zeker of is bekend dat zij dat lot elders ondergingen. Sommigen stierven niet door de kogel en er blijkt zelfs één persoon te zijn, Dirk Johannes de Gram (1885) uit Geldermalsen, die pas in 1973 overleed. (Zoon Arend de Gram (1921) werd er wel gefusilleerd - lees hier de details)

Steendam zit met het onderzoeksverslag in zijn maag. “Het lijkt me goed als we eerst nader onderzoek laten doen in archieven die nu niet zijn bezocht. En we moeten maar eens goed nadenken en in overleg treden met experts wat we hiermee moeten doen. Wanneer ik wil dat er uiteindelijk nieuwe naamstenen komen? Ik mik op 2025, precies 80 jaar na de bevrijding. Maar ze komen er. Deze klus wil ik goed afronden.”

PS1. Onlangs is overigens wel alvast een aanvulling doorgevoerd op één naamsteen. Bij de namen van twee personen die op 30 april 1945 werden gefusilleerd en postuum de Militaire Willemsorde hebben ontvangen is ‘RMW04’ toegevoegd.

PS2. Op 30 april 2022 aanstaande is de 77e herdenking op Fort De Bilt met spreker Theo Vleugels, directeur van de Oorlogsgravenstichting. De herdenking op Fort De Bilt is altijd op de zaterdag voorafgaand aan de 4^de mei. 

PS3. Historicus Overwater is in 2019 op 95-jarige leeftijd overleden.

PS4. Onderaan de pagina een prima video over Fort de Bilt in de oorlog. 

PS5. Op de wikipedia-pagina van Fort De Bilt staat een Polygoonfilmpje uit 1948, waarin gezegd wordt dat er 60 gefusilleerden waren.

PS6. Zie ook het bericht van de NOS (22 maart 2022) 

Met grote dank aan historisch onderzoekers Victor Frederik, Ludmilla van Santen, Richard van de Velde en Arie Overwater (†). In dit artikel sta ik figuurlijk op hun schouders.  

Reacties graag naar: terlingenschrijft@kpnmail.nl
En zie ook: www.jimterlingen.nl