Maarsseveen - Utrecht, bakermat van kermis en jaarmarkt

Rene van Maarsseveen - Afgelopen vrijdagochtend zat ik bij een vriend koffie te drinken. We hebben in het verleden ook zaken gedaan samen en praten over de huidige markt en mogelijkheden. Onverwacht komt er een man binnenlopen.

‘Sorry, dat het zo lang heeft geduurd’, zegt hij tegen Gerrit, de vriend die de man met enige verbazing aankijkt. ‘Sorry’, zegt de man nogmaals en hij legt een dik, met leren omslag afgewerkt boek op tafel. ‘Het boek dat ik je beloofde. Ik hoop dat je er wat aan hebt’. Hij draait zich om en verdwijnt met een korte groet weer even snel als hij kwam.

‘Dat was Paul. Ik heb hem vier jaar niet gezien’, verklaart Gerrit, nog steeds enigszins verbaasd, terwijl hij het boek openslaat. Het boek uit 1880 heet ‘Nederlands geschiedenis en volksleven’ en het bevat 100 etsen op geschept papier met de, van originele etsen, bekende prägerand.

We gaan twee keer door het boek en bekijken alle afbeeldingen. Er komt van alles voorbij, maar opvallend veel Utrecht. ‘Mag ik er eentje gebruiken voor een verhaaltje op Nieuws030’, vraag ik als we onze inmiddels koude koffie hebben vervangen door verse. Het wordt de afbeelding van een jaarmarkt van rond 1100.

Bijzondere uitgave

Voor ik vertrek met de scan kijken we op internet of we meer informatie kunnen vinden. Het blijkt dat het Rijksmuseum een exemplaar heeft op ongeveer A4-formaat (29,7 x 21 cm). Maar het exemplaar van Gerrit is groter, 42 x 29,7 cm. Waarschijnlijk is het, wat toen wel vaker gebeurde, een speciale, beperkte uitgave voor notabelen geweest.

Terug op kantoor surf ik ook nog even over het internet. Maar dan herinner ik me dat ik nog ergens een plaat moet hebben van de illustrator/hoogleraar Huub Luns, vader van de bekende minister. Hij tekende een jaarmarkt in Utrecht van rond 1300.

Utrechtse jaarmarkt

De kermis is voortgekomen uit de combinatie van jaarmarkten en de kerkmis, een jaarlijks terugkomend inwijdingsceremonieel. Die kerkmissen vonden plaats in de kerk. Buiten had je de jaarmarkt, ook vaak gekoppeld aan een kerkelijke feestdag.

Zo’n jaarmarkt bestond uit handel en entertainment: goochelaars, vuurspuwers en berentemmers. De kerkmis vond geleidelijk steeds vaker buiten plaats en vermengde zich met de activiteiten op de jaarmarkt.

De eerste kerkmissen in Nederland vonden begin elfde eeuw plaats in Utrecht. De Romeinen, waaraan Utrecht zijn naam dankt, brachten het hier naartoe. Utrecht was nog slechts een burcht van de bisschop met een handelsnederzetting. Binnen de burcht vond de inwijdingsceremonie plaats.

De afbeelding uit het boek van Gerrit toont een paar kramen én enkele Romeinse soldaten. Het is een tafereel uit 1100, ontsproten aan de fantasie van de Amsterdamse graveur, etser en tekenaar Christiaan Lodewijk van Kesteren.

Pontiaanmarkt

De kerkmis en markt zijn dan nog twee gescheiden evenementen. In het middeleeuwse Utrecht bestond toen de Pontiaanmarkt, een jaarmarkt genoemd naar Paus Pontianus en die begon op 14 januari en duurde tot 21 januari.

In 1614 wordt deze jaarmarkt gecombineerd met de kerkmis, die inmiddels plaatsvond in de Dom. Vanaf dat moment werd de jaarmarkt vanaf 22 juli gehouden.

Deze combinatie van jaarmarkt en kerkmis zou lang standhouden. Dat precies 300 jaar later wordt besloten een jaarbeurs te bouwen, kan bijna geen toeval zijn. De opgegeven reden voor die bouw is het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Die betekent ook het einde van de oude Utrechtse jaarmarkt/kermis, oftewel kermis.