Binnendijk – Over oude muziek, Poppea en de fortepiano

Dik Binnendijk – Nog tot en met deze zondag (3 september) kun je in TivoliVredenburg - en op andere plaatsen in de stad - genieten van het Festival Oude Muziek 2023 met muziek uit middeleeuwen, renaissance en barok.

Zo wordt zaterdag 2 september in de Grote Zaal van TivoliVredenburg de opera L’Incoronazione di Poppea’ van Claudio Monteverdi (1567-1643) uitgevoerd. Daarvoor treden aan: het Franse ensemble ‘Le Banquet Céleste’ en elf zangers allemaal onder de muzikale leiding van Damien Guillon. Aanvang 19:00 uur. 

Deze laatste opera van Monteverdi gaat zo’n drie uur lang "over de menselijke strijd om macht en verleiding van slaapkamer tot politieke arena. Onder de bloeddorstige jonge Romeinse keizer Nero kan niets en niemand de opkomst van zijn op macht beluste maîtresse Poppea tegenhouden."

Lang geleden ben ik nog ‘vriend’ van het festival geweest, maar mijn muzieksmaak is volledig opgeschoven naar modern klassiek. Alleen, de muziek van Monteverdi zet ik zo nu en dan thuis op. En... ik heb nog geaarzeld of ik naar de uitvoering van Le Banquet Céleste zou gaan. Nee dus, drie uur duurt me toch te lang met mijn pijnlijke linker knie; in de TivoliVredenburg-bankjes kan ik mijn been niet normaal strekken. 

In de jaren zeventig heb ik min of meer de vernieuwing gevolgd in de uitvoeringspraktijk van de klassieke muziek. Het idee was: speel zoveel mogelijk de composities op instrumenten uit de tijd van de componist en ook op de manier zoals dat toen gebruikelijk was. Ik heb daarover nog een aantal verhalen geschreven, maar mijn eigen muzieksmaak was toen al opgeschoven naar de meer moderne klassieken. 

Het begon met het interview van de in Utrecht geboren fortepianospeler Bart van Oort voor het Utrechts Nieuwsblad. Hij trad op in het Holland Festival Oude Muziek 1986 zoals het festival toen heette. Een maand eerder had Bart het Mozart Fortepiano Concours in Brugge gewonnen. Dat werd zijn doorbraak. Sinds 1991 geeft hij les aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag als docent Fortepiano en Historische Uitvoeringspraktijk. 

De fortepiano kun je de ‘oma’ - of beter nog de ‘betovergrootmoeder’ - noemen van de huidige, moderne vleugel. Een vleugel in de tijd van Mozart had maar een klein bereik, voldoende voor de kamer waar de pianist een recital gaf. Maar de ‘moderne-vleugel-oma’ moest gaan opboksen tegen de concertzalen die steeds groter werden. Dat was de reden dat de muziekinstrumenten in de loop van de tijd als het ware werden ‘opgeblazen’. En zo ‘groeide’ Mozarts Stein-vleugel via onder meer een Walter, Broadwood, Erard, Pleyel of Bösendorfer uit tot de Amerikaanse Steinway-vleugel van nu. 

Een kenner zei me ooit: “Als je Mozart op een moderne Steinway-vleugel speelt, dan is het net of je met een kanon op een mug schiet.” Bart voegde daar toen aan toe: “Je kunt een Steinway ook vergelijken met de pracht en praal van een opera en een fortepiano met een goed toneelstuk... Kijk, de pianoforte ontdoet de muziek van alle franje...” 

Een probleem in die beginjaren was dat oude muziekinstrumenten vaak versleten zijn. Ze klinken voor geen meter meer. Kun je deze apparaten nog wel oplappen? Wat was de oorspronkelijke klank? Klinkt een nieuw gebouwde kopie van een oude fortepiano wel hetzelfde als zo’n oude vleugel? En bespeel je een oud instrument wel op dezelfde manier als het moderne kleinkind? Ook over die problemen sprak ik met Bart, zijn leermeester Stanley Hoogland, enkele fortepianorestaurateurs en een paar muziekwetenschappers. Zo scharrelde ik mijn informatie bij elkaar. Binnen een half jaar schreef ik er vijf verhalen over, elk met een andere invalshoek. 

Weer een half jaar later hoorde ik via via dat ik een fortepianospecialist was. Daar schrok ik van. Mijn kennis had ik uit andere artikelen gehaald en was uit de monden gerold van de echte specialisten. Het enige wat ik er aan toegevoegd heb, is van die verzamelde kennis leesbare verhalen maken. Maar ik... specialist? ... Nee, absoluut niet! Wel herken ik nu nog steeds de klanken van een fortepiano. Maar of dat een Stein, Broadwood of Erard is, is echt voor een echte kenner.