Wielaert - Van opstand tot stad, te zien in Paleis Lofen

De resten van Paleis Lofen liggen nog altijd verborgen onder het Domplein en onder woningen aan de Vismarkt. Sinds 2022 delen vrijwillige gidsen dagelijks dit bijzondere verhaal met bezoekers.

De afgelopen maanden is gewerkt aan een vernieuwing van de tour, met als voornaamste doel: bezoekers écht mee op tijdreis nemen naar 1122. Wethouder Rachel Streefland opende de vernieuwde tour op 2 juni, de Utrechtse stadsdag.

Verslaggever Jeroen Wielaert slurpte de geschiedenis van Utrecht op.

   
Grote opstand in Utrecht, in het hart van de nederzetting, onder de muren van de kerken en Paleis Lofen. Een harde confrontatie tussen bisschop Godebald en keizer Hendrik V. Het was even na Pinksteren 1122, de tijd van zwaard en kruis, beleid maken met ijzeren vuist, na het vouwen van de handen voor vroom gebed.

De strijd mondde uit in een volksopstand. Het was het begin van de stad Utrecht. Het is allemaal te zien in een soort Journaalreportage in de heropende krochten van Paleis Lofen, het project van architect Theo van Wijk.

In het holst van de Middeleeuwen moest de keizer veel op reis om zijn macht te bestendigen. Paleis Lofen was een van de verblijven, nog geen eeuw oud bij aankomst van Hendrik V en onderdeel van een bolwerk tussen moerassen, midden in het laagland. Het was een machtsconcentratie van wereldlijk en religieus beleid. Bij aankomst in Utrecht betrad Hendrik V ook een spanningsveld vol toenemende dreiging.

Bisschop Godebald had grote plannen om heel de drassige omgeving droog te leggen. Niet voor verdere verspreiding van Gods woord, maar voor lucratieve landbouw. Onderdeel van het expansieplan was een dam in de Rijn, ter hoogte van het voormalige Dorestad. Dat had ingrijpende consequenties voor de drukke handelsactiviteiten, geconcentreerd in de wijk Stathe, vlak voor de poorten van kerken en paleis. Er moest een nieuw kanaal worden gegraven. Vissers, wijnhandelaren en ambachtslieden hadden hun nering aan de voet van de Buurkerk, aan wat het begin was van de Zadelstraat. Hun onvrede was gestegen, omdat de bisschop wilden dat zij betaalden voor de kosten van het ambitieuze project.

Hendrik V maakte een brede afweging in Paleis Lofen, na het beluisteren van beide partijen. De keizer was niet tegen de dam en het kanaal. Hij oordeelde dat de bisschop het volk moest compenseren, onder andere door vrijwaring van tol. Maar Godebald hield voet bij stuk.

De keizer was eigenlijk naar het paleis gekomen om Pinksteren te vieren. Vlak na het religieuze feest kwamen toch de spanningen tot uitbarsting. Onder de deftige muren en op het binnenplein raakten de beschermers van de bisschop slaags met de soldaten van de keizer. Het werd een enorm kabaal van geschreeuw en gekerm, het geklink van zwaarden. Er vloeide veel bloed. De garde van Godebald leek het legertje van Hendrik V in het nauw te dringen. De ommekeer kwam met het aanstormen van de bevolking uit Stathe, mannen en vrouwen met messen, bijlen, hamers – alles wat ze als wapens konden gebruiken. Godebalds mannen sloegen op de vlucht. De bisschop zelf werd gevangen gezet tussen zijn eigen kerkmuren.

Op 2 juni 1122 voorzag de keizer in het paleis twee historische akten van zijn zegel. Zij bepaalden de nieuwe regels en de stadsrechten voor Utrecht. De bisschop was aanwezig bij de officiële plechtigheden, vrijgekocht door de kerkvorst van Keulen. Zijn macht was gebroken. Het volk was de winnaar. Zij mochten hun eigen muren gaan bouwen, om de nieuwe stad te beschermen. Die dijk en het kanaal kwamen er wel, de Nieuwe Rijn, de latere Vaartsche Rijn. Wie betaalde, was de bisschop.

Het is allemaal te zien op de nieuwe animatie tussen de pilaren van Paleis Lofen. Ongekende beelden voor het Utrechtse publiek en bezoekers buiten de stad. Gemeentearchivaris Kaj van Vliet kende de gebeurtenissen wel, maar zag ze ook voor het eerst. Hij zei tijdens de borrel na de eerste bezichtigingen: 'Op 350.000 inwoners van Utrecht weten hoogstens 1000 mensen dit.'

De film is in acht maanden gemaakt door het Utrechtse ontwerpbureau Tinker. Werk van het duo Erik Bär en Marijn Harteveld, met filmproducent Timo van der Horst. Tinker-directeur Stan Boshouwers is trots op het resultaat: 'Heel leuk voor ons. Het is om de hoek, leuk om in Utrecht zelf iets te doen. Theo van Wijk had er weer een nieuwe zet bij. Hij is altijd aan het bikkelen. Het was voor ons zeker een bijzonder historisch gegeven. Ik wist het zelf ook niet. De stad, geboren uit verzet, dat vond ik ook mooi.'

Het is het poortje aan de Vismarkt door. Dan gaat het terug naar 1122, de uitbarsting van Utrecht (maar wel eerst melden bij de Utrecht Winkel / VVV op het Domplein).