HC: beton, monumenten en kunst

Het is nu veertig jaar geleden. De schrik in de jaren zestig en zeventig zat er in, althans voor mij en voor velen van mijn tijdgenoten. Er werden plannen voorbereid en uitgevoerd rond het nieuwe winkelcentrum Hoog Catharijne (HC), dat het winkelhart van Nederland zou worden in het aloude stationsgebied van Utrecht.

HC zou een betonnen moloch worden en het schrikbeeld voor de Binnenstad voor zowel de Utrechtse winkeliers als voor vele bewoners en gemeenteraadsleden. De vraag kwam op of de gemeente nog wel wilde investeren in de Binnenstad! En wat wilden de winkeliers?

Het werd een vicieuze cirkel, want in Utrecht werd ruim baan gegeven aan het wegverkeer en aan de singeldemping. In maart 1962 werd er al een geheim HC-plan in besloten kring besproken. Pas in 1969 kwam er een belangrijke gemeentelijke publikatie over ‘Utrecht: gisteren, vandaag en morgen’. En in de zomer 1970 kwamen er serieuze hearings over de stadsontwikkeling, toen speciaal over de voetgangersgebieden.

Ondertussen deed het Utrechts Monumentenfonds in de periode 1960/70 haar best om de monumentale waardevolle panden in de Binnenstad aan te kopen en te restaureren en om verkrotting in de binnenstad tegen te gaan. De monumentale opleving lukte goed, deels vanwege de gemeentelijke binnenstadnota Kernbeeld en ook door de stichting Stadsherstel, die in 1972 werd opgericht.

Gelukkig hield Minister Marga Klompé van CRM haar rug recht tegenover het gemeentebestuur, de projectontwikkelaars van HC en de betrokken hoofdambtenaren; de minister redde de Binnenstad en gedeelten van de singels door het gebied aan te wijzen als ‘beschermd stadsgezicht’.

Haar besluit was geïnspireerd door het felle verzet ‘Tegen de singeldemping’ van de dichter en journalist Jan Engelman in de jaren vijftig en door acties in de jaren zestig en zeventig van het Comité Utrecht Binnenstad (met o.m. voorzitter Marcel van Dam, toentertijd VARA ombudsman).                                                                                    

Het was een vreemde situatie dat in deze jaren met vele democratiseringsbewegingen, kraakbewegingen en milieubewegingen een machtsconcentratie van Bredero Bouw Bedrijven (BBB) kon ontstaan. Eigenlijk geheel tegen de tijdgeest. Was het een erfenis van de functionele bouwmentaliteit van na de Tweede Wereldoorlog?  Waarom werd het winkelcentrum HC een betonnen vlechtwerk van winkelpieren van lelijke kleurloze profit architectuur?

Fraaie alternatieven voor het HC plan werden er niet bedacht en het paste ook niet in de autoritaire Brederocultuur en de ‘strakke en onvermijdelijke’ planning van de projektontwikkelaar dr. Jan de Vries. Daarom werd de stad, de gemeente, de NS en de Jaarbeurs onder grote druk gezet en stonden de partners voor de keuze om alle plannen  te slikken en loyaal mee te werken.

Er werden door BBB al bouwwerken aangesleept, alvorens toestemming werd verkregen van alle overheidsinstanties. GS werd in de vergadering van Provinciale Staten zelfs verweten gemakkelijk ontheffingen van de bouwvoorschriften te verlenen (ex art. 19 van de wet op de ruimtelijke ordening).                                                                              

Door de gemeente Utrecht werd nota bene een stedenband, een Jumelage, gesloten met Hannover, waar een bouwterrein van Bredero Bouw Bedrijven was gevestigd . En deze jumelage werd plotseling afgebroken. De Duitse TV ploeg van de NDR die in Utrecht op bezoek kwam begreep hier niets van.

Vele monumenten zijn gesloopt in het Stationsgebied en helaas ook Jugendstilpanden aan het Vredenburg en in Wijk C. Een gedeelte van Wijk C ging tegen de vlakte. Ook de singels werden gedempt tussen Sterrenbos en Bemuurde Weerd, dus in de omgeving van HC. 

In mei 1977 verdween Jan de Vries van het Utrechtse toneel. Hij werd De Betonboer genoemd door lokale actiekrant De Muurkrant. Bij zijn afscheid kreeg hij de zilveren stadsmedaille van de stad Utrecht met de inscriptie: ‘Bouwend in beton sterkte hij de stad!’ Jan de Vries liet overigens nog een winkelpier na - Het Gildenkwartier - dat in oktober 1977 geopend werd.

HC verandert 

We kunnen HC nu gelukkig ook met andere ogen bekijken. Het wordt opgeknapt; er wordt meer naar kwaliteit gekeken, dan naar de vierkante meters. Na veertig dienstjaren komt er eindelijk aandacht voor kunst en cultuur in HC door het upgraden van het Mirlitontheater (alhoewel dit slechts tijdelijk is) maar vooral door exposities te organiseren zoals vorig jaar Call of the Mall en dit jaar een muziekevenement.

Kunstenaars krijgen de broodnodige aandacht, maar dat is nog onvoldoende. Waar blijven de opdrachten? Er is een grote theepot op het dak gekomen en er is een grote expositie geweest. Ook kinderen kunnen zelf aan de slag met een speurtocht in HC. Eerder was er de culturele Werkplaats op het Jaarbeursplein. Een tip voor de komende jaren: M e e r Kunst i.p.v. Beton (MKB). 

En als we dan toch goed bezig zijn: de folklore versieringen tijdens de feestdagen verwijderen!

Boudewijn Oremus

(oud-medewerker culturele zaken gemeente Utrecht)